یکی از مسایلی که امروز ذهن جامعه را درگیر خود کرده و معمولاً چالشهایی را میان والدین و فرزندان به وجود می‌آورد، نحوه تعامل آنان است، آیا در سیره امام هشتم(ع) برای این مهم تدبیری شده و می‌توان از ایشان در مسیر ارتباط با فرزندان الگوگیری کرد؟

- تکریم فرزند در سیره ایشان جایگاهی ویژه دارد. باید توجه داشت، ذکر کنیه در میان اعراب نشانه احترام به فردی است که او را خطاب قرار داده‌اند. در گزارشی آمده است که ثامن الائمه(ع) هرگز فرزندشان را بدون کنیه خطاب نمی‌کردند، به عنوان مثال می‌فرمودند؛ «ابوجعفر» برایم نامه‌ای فرستاده یا من به «ابوجعفر» چنین نوشتم.

این گونه احترام گذاشتن‌ها به فرزند در خانواده‌های عرب نسبت به فرزندان بویژه کودکان، مرسوم نبود، اما امام رضا(ع) با کمال احترام از فرزندشان یاد می‌کردند. جالب اینجا بود که آن حضرت این احترام را به فرزندشان آن هم در سنین کودکی می‌گذاشتند.

البته این رفتار در سیره امام موسی کاظم (ع) نیز دیده می‌شود، یعنی ایشان هر‌گاه می‌خواستند ثامن الائمه(ع) را صدا بزنند، احترام گذاشته و ایشان را با کنیه «ابوالحسن» خطاب می‌کردند. حتی آن حضرت (ع) در غیاب امام هشتم(ع) نیز نامشان را یاد نمی‌کردند، بلکه به لقب رضا که نشان از بزرگداشت ویژه بود، ایشان را نام می‌بردند.

افزون بر این، ثامن الائمه(ع) والدین را از تنبیه بدنی فرزندان نهی کرده و به جای آن قهر، آن هم کوتاه مدت را توصیه می‌کردند.

ترغیب کودکان به کارهای نیک هم در سیره رضوی مورد تأکید و توصیه است، آن چنان که ایشان می‌فرمایند: «به کودک دستور بده که با دست خودش صدقه بدهد، اگرچه تکه نانی یا یک مشت چیز اندک باشد؛ زیرا هر چیزی که در راه خدا داده می‌شود، هر چند اندک اگر با نیت پاک باشد، بسیار است.»

در فرهنگ ناب اسلامی و در فرهنگ رضوی نیز توجه ویژه ای به رشد دینی و اخلاقی کودکان شده است. خصوصاً برخی موارد بطور ویژه مورد تأکید قرار گرفته است:

1. نماز خواندن

امام رضا (علیه السلام) درباره نماز خواندن کودکان می فرماید: «پسران باید در سنین هفت سالگی به نماز وادار شوند.»[1](شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج3، ص436)

برای آموزش نماز و چگونگی استدلال به فرزندان مناسب است که بگوییم: عزیزم همان طور که کسی به ما هدیه می دهد، باید از او تشکر کنیم، از خدا هم به خاطر نعمت هایش، به وسیله ی نماز تشکر می کنیم. چگونه؟ برای تشکر از دیگران دنبال این هستیم که آنها چه هدیه و تحفه ای را دوست دارند؟ همان را تهیه و تقدیم می کنیم. در مورد تشکر از خدا هم باید ببینیم که او چه چیزی را دوست دارد و چه چیزی را دوست ندارد؟ خداوند در قرآن به این سؤال ما چنین پاسخ داده است: «نماز را برای یاد من بخوانید.»[2](طه، آیه14) پس خدا نماز و قرآن خواندن ما را دوست دارد، چون باعث می شود ما از غفلت خارج شویم و خدا را یاد کنیم. (سید میرزایی و دیگران، آداب و آفات تربیت کودک و نوجوان، صص62و61)

2. آموزش قرآن

قرآن کتاب الهی، نور هدایت، شفای سینه از دردهای اخلاقی و راهنما به سوی زندگی برتر است. مرد و زن در برابر این نعمت بی نظیر الهی مسئول و مکلف اند، تکلیف آنان یاد گرفتن قرآن و عمل به آیات آن در تمام شئون حیات است. بی تفاوتی نسبت به کتاب خدا، گناهی بس بزرگ و معصیتی بس عظیم است.

امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «برای خانه های خود، نصیب و بهره ای از قرآن (به تلاوت آن) قرار دهید. زیرا هرگاه قرآن در خانه خوانده شود، (در رزق و روزی و سایر امور) بر اهل آن گشایش و آسایش قرار داده شود (و خیر و برکت و لذت زندگی در آن بسیار گردد)، و ساکنین آن در معرض ازدیاد و افزایش نعمت باشند و چون در خانه قرآن خوانده نشود فشار و سختی (و گرفتاری در امور دیگر) بر اهل آن رو آورد و خیر و نیکی و برکت آن کاهش یابد و ساکنین آن در کمبود (نعمت و شادی و نشاط) باشند.»[3] (آشتیانی و شاگردان، طرائف الحکم یا اندرزهای ممتاز، ج2، ص109)

با توجه به این روایات مسئولیت سنگین سرپرست خانه روشن تر می شود. سرپرست خانه لازم است قرآن را فرا بگیرد، و زمینه فراگیری زن و فرزند را نیز فراهم کند، آن گاه همه با هم به کتاب خدا عمل کنند، تا عرصه گاه خانه از آلودگی ها پاک و به حسنات و نیکی ها آراسته شود، و در نتیجه خانه و خانواده، نمونه ای از بهشت آخرت گردد.

خانه ای که اهلش اهل قرآن اند، از برکت قرآن رشد عقلی و فکری پیدا می کنند، که عقل هماهنگ با قرآن، عقل ملکوتی و سودش عبادتِ حق و تحصیل بهشت جاودانی است. (سالاری فر، نظام خانواده در اسلام، صص343-341) لذا بسیار لازم و ضروری است که والدین به فرزندان خود قرآن را آموزش دهند و ایشان را در فضایی معطر به عطر قرآن پرورش دهند.

سرپرست خانه لازم است قرآن را فرا بگیرد، و زمینه فراگیری زن و فرزند را نیز فراهم کند، آن گاه همه با هم به کتاب خدا عمل کنند، تا عرصه گاه خانه از آلودگی ها پاک و به حسنات و نیکی ها آراسته شود، و در نتیجه خانه و خانواده نمونه ای از بهشت آخرت گردد.

. روش دوست یابی

از حضرت رضا (علیه السلام) پرسیدند بهترین آسایش در دنیا چیست؟ می فرماید: «وسعت منزل و زیادی دوستان».‏[5] (مجلسی، بحارالانوار، ج71، ص177)

بنابراین حدیث، منظور امام معصوم (علیه السلام) دوستان صالح است که انسان را به یاد خدا می اندازند و در امور دینی و حتی دنیوی یاری می دهند؛ این نشانه ی اهمیت دوست است.

همچنان که بزرگان احتیاج به دوست و رفیق دارند، کودکان نیز به این امر نیازمند هستند و والدین نمی توانند او را از این خواسته ی طبیعی محروم سازند. هم چنین پدر و مادر نمی توانند مستقیماً به فرزندان بگویند با چه کسانی رفیق شود و از چه کسانی دوری گزینند؛ بلکه باید آنها را در انتخاب دوست آزاد گذارند. اما از آن جا که اخلاق و رفتار رفقا بدون شک در یکدیگر تأثیر می گذارند و دوستان در بسیاری از اخلاق و رفتارها از یکدیگر پیروی می کنند، در اسلام دستور داده شده که از رفیق بد اجتناب کنیم. (امینی، آئین تربیت، ص24)

بر این اساس پدر و مادر نباید نسبت به دوستان فرزند خود بی اعتنا باشند؛ بلکه اگر بتوانند برای فرزندانشان دوستان خوبی انتخاب کنند، صلاح و سعادت آنها را تأمین نموده اند و بهترین طریق، آن است که وقتی کودک به حد رشد و تمییز رسید و خوب و بد را از هم تشخیص داد با نرمی و ملاطفت صفات یک دوست خوب و علائم یک دوست بد را برایش شرح دهند و نتایج دوستی با چنین افرادی را برایش بازگو کنند و آن گاه از دور بر رفتار فرزند و دوستان او نظارت داشته باشند. (امینی، آئین تربیت، صص312-313)

برگرفته از مقاله سیده نسرین صفوی، کارشناس ارشد فقه و حقوق، پژوهشگرمدرسه علمیه حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و پایگاه بنیاد حضرت مهدی موعود (عج الله) استان تهران