به گفته امیر المؤمنین علی(ع)، در هر سال یک بار شب قدر است، و در این شب تمام امور انسان، حوادث و جریانات زندگی او برای سال آینده مشخص می شود. با این حال، ممکن است قبل از رخ دادن برخی اتفاقات، تغییراتی در تقدیر انسان ایجاد شود. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در این باره آورده است: «هیچ منافاتى ندارد که در شب قدر مقدر بشود ولى در ظرف تحققش طورى دیگر محقق شود، چون کیفیت موجود شدن مقدر، امرى است، و دگرگونى در تقدیر، امرى دیگر است، هم چنان که هیچ منافاتى ندارد که حوادث در لوح محفوظ معین شده باشد، ولى مشیت الهى آن را تغییر دهد. »

امام رضا(ع) در حدیثی درباره چگونگی تغییر امور مقدر شده سخنی را از پیامبر(ص) نقل کرده است. در این روایت آمده است:

« پدرم مرا از پدرانش خبر داد که رسول خدا(ص) فرمود که خداى عز و جل به سوى پیغمبرى از پیغمبرانش وحى فرمود که فلان پادشاه را خبر ده که من تا فلان وقت او را می میرانم پس آن پیغمبر به نزد پادشاه آمد و او را خبر داد و پادشاه بر روى تخت خویش نشسته بود پس آن پادشاه خدا را خواند و دعاء کرد تا از تخت فرو افتاد و گفت که اى پروردگار من مرا مهلت ده تا طفلم بزرگ شود و کار خود را بگذارم.

پس خداى عز و جل بسوى آن پیغمبر وحى فرمود که بیا به نزد فلان پادشاه و او را اعلام کن که من در اجلش زمان دادم و پانزده سال در عمرش افزودم. آن پیغمبر عرض کرد که اى پروردگار من، تو می دانى که من هرگز دروغ نگفته‏ ام. خداى عز و جل به سوى او وحى فرمود که جز این نیست که تو بنده فرمان داده‏ شده ای (یعنی سخن قبلی تو دروغ نبود و پیغامی بود که باید می رساندی) پس این مطلب را به او برسان.»

پاسخ: با توجه به روایاتی که درباره علت وجود این شب پر فضیلت بیان شده اند، مشخص می شود که اصل وجود چنین شبی به نوعی لطف ویژه الهی و فرصتی مغتنم برای مومنین است که می توانند با بهره گیری از برکات این شب کاستی ها و کوتاهی های خود را در طی مسیر کمال و رشد جبران کنند. امام باقر(ع)، در پاسخ به این پرسش که چرا شب قدر به وجود آمده و به عبارت دیگر فلسفه شب قدر چیست، فرموده است: «اگر خداوند کارهاى مومنان را چند برابر نکند به سر حد کمال نمى رسند، اما از راه لطف کارهاى نیکوى آن ها را چند برابر مى کند تا کاستى هایشان جبران شود.»

کسانی که پول‌دار هستند خوب توجّه کنند، اولیاء خدا، بزرگان، اعاظم از جمله آیت‌الله العظمی بهجت(اعلی اللّه مقامه الشّریف)، آن بهجت‌القلوب بیان کردند: وقتی دستت به دهانت می‌رسد و به مغازه‌ای رفته و می‌خواهی چیزی را انتخاب کنی؛ به تعبیری به وسع جیب خود نگاه می‌کنی و با توجّه به آن چیز خوبی را انتخاب می‌کنی. فرمودند: همین این‌جا به نفس خود «نه» بگو. تو همیشه در نعم غرق هستی و فعلاً این نعمت‌های ظاهری را می‌بینی. امّا برای تهذیب نفس، بهترین را نخر، چیز پایین‌تر را بخر.

میرزا جواد آقای تهرانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) (استاد اخلاق امام‌المسلمین، رهبر عظیم‌الشّأنمان) این‌گونه بودند - البته چند نفر از بزرگان دیگر هم همین حال را داشتند، در حالی که از همدیگر خبر نداشتند که فلانی چنین کاری می‌کند. روح تقوا همین است. عمل و حرفشان هم یکی می‌شود. متّقین، اولیاء خدا و عرفا کأنّ به هم اتّصال دارند، در حالی که گاهی از هم هیچ خبری ندارند. البته گاهی هم به اذن الله از هم خبر دارند - ایشان یک مواقعی در آخر شب که دیگر میوه‌فروشی می‌خواست ببندد، به مغازه میوه‌فروشی می‌رفت و آن میوه‌هایی را که فصلش بود، امّا یک مقدار خراب شده بود، می‌خرید.

یک‌بار یک نفر به ایشان گفته بود: آقا! شما که دارید، جسارتاً این به عنوان بخل محسوب نمی‌شود که شما از میوه‌های خوب استفاده نکنید؟ فرموده بودند: من که خیلی ندارم، امّا درست می‌گویی به اندازه خودم دارم. ولی من این کار را به خاطر دو دلیل انجام می‌دهم:

1. نفسم می‌خواهد، می‌گویم: بیخود می‌خواهی.

2. این بنده‌خدا ضرر داده و می‌خواهد همه را بیرون بریزد. ولی با این کار هم دلش خوش است که آن‌ها را با قیمت کمتر به من داده و به تعبیری منّت هم می‌گذارد که با قیمت کمتر داده (اولیاء خدا می‌فهمند، امّا چیزی نمی‌گویند و به رخ طرف نمی‌کشند) و هم این که میوه‌ها را دور نمی‌ریزد. امّا اگر من نخرم، کسانی که خوب بخر هستند، از او نمی‌خرند.لذا هم من به نفسم می‌گویم که نخواهد و خیلی مراقب باشد و هم به آن بنده‌خدا کمکی می‌شود.علی ایّحال از این مطلب بگذریم. من می‌خواستم یک تذکار اخلاقی را که اولیاء خدا می‌گویند، بیان کنم. از جمله، آیت‌الله العظمی بهجت‌(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم می‌فرمودند: وقتی در مغازه‌ای می‌روی و چیزی را انتخاب می‌کنی که پایین‌تر از آن هم هست، به نفست «نه» بگو و آن شیء پایین‌تر را بخر.

رسول مکرّم اسلام در خطبه خود در آخرین روزهای ماه شعبان می‌فرمایند:

«ای مردم، ماه خدا، شهر الله به سوی شما آمده، به استقبال آن بروید.»
رسول خدا (ص) در این خطبه زیبا -که از نظر سند نیز بسیار قوی است- وظایف متعددی را برای عمل در این ماه پر فضیلت بر می‌شمارند که به به آنها اشاره می‌نماییم.

- فاسئلوا اللهَ رَبَّكُم بِنيّاتٍ صادِقَه وَ قلوبٍ طاهره؛ پس از خدا بخواهيد و دعا كنيد با نيات صادق و قلوب پاك. اَن يُوَفِّقَكُم لِصيامه وَ تِلاوَه كتابه؛ حضرت می‌فرماید از خدا طلب توفیق کنید تا با قرآن مأنوس شوید. آن را بخوانید، در آن تأمل و تدبر کنید و به قرآن عمل نمایید.

- وَ اذْكُرُوا بِجُوعِكُم وَ عَطَشِكُم فيهِ جوعَ يَوْم القيامه وَ عَطَشَه؛ نگذارید این گرسنگی و تشنگی بدون تفکر به پایان برسد. یاد قیامت کنید و فقر و نیازمندی آن روز را به یاد بیاورید.

- وَ تَصَدَّقوا علي فُقَرائِكُم وَ مساكينكُم؛ به فقیران و مساکین کمک کنید و از آنها دستگیری نمایید.

- وَ قِّروا كِبارَكُم وَ ارْحَموا صِغارَكُم؛ به بزرگان و پیرترها احترام بگذارید و به کوچک ترها رحم کنید و دست ملاطفت بر سرشان بكشيد.

- وَ صِلوا اَرْحامكم؛ صله رحم نیز جزء وظایف این ماه است و الحمدلله می‌بینیم سفره های مردم در این ماه برای میهمانی پهن است.

- وَ احْفَظوا اَلْسِنتَكُم و… ؛ در این ماه خیلی مراقب اعضای بدنتان باشید که گناه و خطایی از آنها سر نزند. زبانتان را حفظ كنيد، چشمانتان را از گناه بپوشانيد و عفت را پيشه كنيد. گوشتان را با صدای آلوده یا سخنان حرام به گناه نیندازید. به يتيمان و بچه‌هايي كه فاقد سرپرستند رسيدگي كنيد. ضمن اینکه اعضای بدنتان را حفظ می‌کنید از گناهان سابق نیز توبه کنید و دست دعا به سوی پروردگارتان بلند نمایید که این ماه، ماه دعا و نیایش است. بهترین ساعاتی که خداوند به بندگان نظر لطف دارد در این ماه است.

- مهمترین سفارش را حضرت در پایان بیان می‌فرمایند:
اَيُّها الناس اِن اَنفُسَكُم مرْهونه بِاَعْمالِكُم فَفُكُّوها بِاسْتِغْفارِكُم وَ ظُهورُكُم ثَقِيلَه من اَوْزارِكُم؛

می‌فرماید: جان‌های شما در گرو اعمال شماست پس با استغفار اين دل و جان خود را آزاد كنيد. این پشت های شما از بار گناهان خمیده است.

حضرت مهمترین عمل این ماه را در انتها ذکر فرمودند و آن عبارت است از آزاد شدن. می‌فرماید شما خیال نکنید آزادید، نه، برعکس بدهکارید، بدهکار اعمالتان. وقتی با چشمتان، با دستتان، با زبانتان، با اموالتان گناه کردید بدهکار شدید. در این میان خوشا به حال آنها که فقط حق الله بر گردنشان است نه حق الناس. حالا برای این بدهی تان باید وثیقه می‌دادید. وثیقه اعمال هم جان ها و انفس شماست. خدا که مال و منال نمی‌خواهد پس خود انسان را به رهن و گرو بر داشته است! این است که در قرآن کریم می‌فرماید: «كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ.» هرکسی در گرو عمل خویش است. آن فردی که در حال گناه است و خیال می‌کند آزاد است در واقع او اسیر است، اسیر عمل خود، اسیر شهواتش. باید اراده را تقویت کرد و نگذاشت که به بند کشیده شود.

حضرت امیر (ع) در پاسخ فردی که گفت هرکار می‌کنم موفق به نماز شب نمی‌شوم فرمود: «قَيَّدَتْكَ ذنوبك» بنده خدا تو خیال می‌کنی آزادی در حالی که گناهان تو را اسیر و در بند خود کرده اند! گناه نمی‌گذارد عبادت کنی.
ما هم بدهکاریم. لذا بهترین فرصت برای آزاد شدن از قید گناهان و رها شدن از بندهای مادیات ماه مبارک رمضان است.

یکی از دغدغه های انسان های دیندار در طول زندگی غلبه بر وسواس شیطان است تا از طریق بتوانند آن طور که دین برایشن تعیین نموده زندگی کنند. در همین راستا روایت زیبایی از مولای متقیان نقل شده است که می تواند برای ما بسیار راهگشا باشد.

امیرالمؤمنین على عليه السلام از پيامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم پرسيدند:
«چه كنيم كه شيطان از ما دور شود؟

حضرت فرمودند:
روزه روى شيطان را سياه مى كند؛
و صدقه و انفاق در راه خدا پشت او را مى شكند؛
و دوست داشتن به خاطر خدا، و مواظبت بر عمل صالح دنباله او را قطع مى كند؛
و استغفار رگ قلب او را مى برد!» (بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۲۵۵)

سه نکته کوتاه:
* پیامبر اکرم (ص) در پاسخ حضرت علی (ع) پنج روش را برای دور کردن شیطان ذکر نمودند. پنج روشی که خارج از توان ما نیستند و فقط به یک چیز احتیاج دارند: همت و همت و همت!

** این پنج روش شامل انواع اعمال عبادی می شوند. یکی مانند روزه، عملی است فردی که هزینه ندارد ولی بدون رنج و سختی هم نیست! یکی هم چون صدقه و انفاق عملی اجتماعی است که اتفاقاً برعکس روزه باید برای رسیدن به آن از مال دنیا گذشت. به همین سبب خیلی ها حاضرند سخت ترین اعمال عبادی را انجام دهند ولی از مال دنیا گذر نکنند! استغفار هم عملی است بینی و بین الله و سختی ندارد ولی توفیق می خواهد و هر کسی چنین توفیقی پیدا نمی کند. دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح نیز هم فردی اند، هم اجتماعی و هم بینی و بین الله اند.

*** با خواندن این روایت تازه می فهمیم چرا شیطان در ماه مبارک رمضان چنین ناتوان و ضعیف می شود چرا که مردم هم روزه اند، هم میزان انفاق و کمک به نیازمندان در این ماه بسیار زیاد می شود، هم عموم مسلمانان و خصوصاً جوانان با شرکت در مجالس و محافل جمعی و همچنین با خواندن ادعیه و حضور در مراسم شب های قدر به استغفار مشغولند، هم مواظبت بر اعمال صالح در بین بندگان در حال روزه داری بیشتر از همیشه است و هم محبت ها و دوستی ها در این ماه مبارک و عزیز رنگ خدایی به خود می گیرند.
با این توضیح معلوم شد که در ماه رمضان با یک تیر پنج نشان زده ایم! هم روى شيطان سياه؛ هم پشت او شکسته؛ هم دنباله او قطع و هم رگ قلب او بریده می شود! در یک کلام شیطان در ماه مبارک بیچاره و ذلیل و ناتوان است!