در اینکه شب قدر در امت هاى پیشین نیز بوده است؟ در میان مفسران اختلاف است: برخی معتقدند که شب قدر اختصاص به امت اسلام دارد و در امت های گذشته نبوده است و عده ای این نظریه را قبول ندارند و نظرشان این است که شب قدر در بین ملل گذشته نیز بوده است. گروهی که معتقدند شب قدر در امت های پیشین نبوده است، به روایاتی استناد کرده اند که شب قدر از مواهب الاهى بر امت اسلامی می ‏باشد مانند شان نزول آیه شریفه (خیر من الف شهر)، که از پیغمبر اکرم (ص) نقل شده است که فرمود: ان اللَّه وهب لامتى لیلة القدر لم یعطها من کان قبلهم‏؛ خداوند به امت من شب قدر را بخشیده و احدى از امت هاى پیشین از این موهبت برخوردار نبودند”

اما دلایل کسانی که معتقدند شب قدر اختصاص به امت اسلامی ندارد، آنکه این عده از مفسران از ظاهر برخی از آیات مانند “تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْر” و “فیها یفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیم‏” استفاده کرده اند که شب قدر اختصاص به امت پیامبر(ص) ندارد؛ زیرا “تنزل” و “یفرق” هر دو با صیغه مضارع آمده اند و دلالت بر استمرار می کنند. و همچنین تعبیر به جمله اسمیه “سَلامٌ هِی حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ” که نشانه دوام است نیز گواه بر این معنى است.

به علاوه روایات نیز این معنى را تایید می ‏کند که شب قدر در امتهای گذشته نیز بوده است. مانند روایتی که از امام جواد (ع) رسیده است که فرمود: خداوند شب قدر را در ابتداى خلقت دنیا آفرید و در آن شب نخستین پیغمبر و نخستین وصیى که باید باشد (آدم و شیث را) آفرید و حکم فرمود که در هر سالى، شبى باشد که در آن شب تفسیر و بیان امور تا چنان شبى در سال آینده فرود آید. ممکن است روایاتی که دلالت دارد شب قدر اختصاص به امت اسلام دارد، مقصود این باشد که در امت های پیشین، اگر چه شب قدر وجود داشته است ولی اعلان رسمی که مردم از آن آگاهی پیدا کنند نمی شده است.

از جمله دلایلی که این گروه در مورد وجود شب قدر در امتهای گذشته می آورند آنکه منزلگاه فرشتگان در زمان فترت( فاصله زمانی پس از حضرت عیسی (ع) تا زمان رسول اکرم (ص)) نیز حجت خدا است؛ زیرا به ادله عقلی و نقلی، زمین در هیچ زمانی حتی در دوران فترت خالی از حجت خدا (پیامبر یا وصی او) نبوده است. و دوران فترت به معنای خالی بودن زمین از حجت خدا در این مدت زمان نیست بلکه به معنای نبودن رسول و پیامبر در این فاصله شش صد سال است. بی تردید اوصیاء و جانشین های حضرت عیسی (ع)حجت خدا بر روی زمین بودند.

خداى متعال در سوره «مائده» مى فرماید: «اى اهل کتاب! پیامبر ما به سوى شما آمد تا در عصرى که میان پیامبران الاهى فترت و فاصله اى واقع شده، حقایق را براى شما بیان کند، مبادا بگوئید از طرف خدا بشارت دهنده و بیم دهنده به سوى ما نیامد». از فاصله حدود ششصد سال بین حضرت مسیح (ع) تا حضرت رسول اکرم (ص) به دوران فترت یاد می شود. همان گونه که از آیه یاد شده فهمیده می شود در این فاصله رسول و پیامبری نبوده است. اما باید توجه داشت که نیامدن پیامبر دلیل بر نبودن حجت خدا در روی زمین و قطع ارتباط انسان با خدا نیست. بلکه زمین هیچ وقت از حجت خدا خالی نمی شود.

امام علی (ع) در سخنی به کمیل می فرماید: آرى، روى زمین هرگز از کسى که قیام به حجت الاهى کند، خالى نخواهد ماند، خواه آشکار و مشهور باشد، یا پنهان و ناشناخته، براى اینکه احکام، دستورات، دلائل و نشانه هاى خداوند از میان نرود… خداوند به وسیله آنها دلائل و نشانه هاى خود را حفظ مى کند تا به افرادى همانند خود بسپارند و بذر آن را در دلهاى کسانى شبیه خود بیفشانند…». از این رو معتقدیم که نخستین انسان حجت خدا بود و آخرین انسان نیز حجت خدا خواهد بود.

بی تردید در دوران فترت؛ یعنی فاصله زمانی پس از حضرت عیسی (ع) تا زمان رسول اکرم (ص) حجت خدا وجود داشته است. در روایتی امام رضا (ع) می فرماید: « همانا در هیچ عصر و زمانی زمین از حجت خدا بر خلق خالی نمی شود». هر چند که ممکن است ما از نام و مشخصات آنها بی خبر باشیم همان گونه که از ۱۲۴ هزار پیامبر تنها نام عده محدودی از آنان را می دانیم.

از سوی دیگر حجت خدا ممکن است نبی باشد و یا وصی او؛ زیرا هر پیامبری وصی داشته است. اهل تشیع و تسنن روایت کرده ­اند که رسول خدا(ص) فرمود: «هر پیامبری وصیٌ دارد». از این رو شیعه بر این باور است که در هر زمانی خداوند حجتی در عالم دارد که او واسطه فیض خدا و حافظ دین او و مرجع علمی مردم است. بر این اساس می توان گفت: نزول فرشتگان در شب قدر در دوران فترت بر حجت خدا یعنی وصی حضرت عیسی (ع)، بوده است.

از جمله مطالبی که در شب قدر بدان اشاره می شود بحث امضای تقدیر اعمال یک ساله بندگان توسط حجت الهی است که این مسئله با توحید منافاتی ندارد چراکه حجت خدا خلیفه و نماینده خدا بر روی زمین است و هر کاری که انجام می دهد با این عنوان و به اذن و اراده خدا است و به نحو طولی در امور تأثیرگذار هستند. از این رو هیچ منافاتی با توحید ندارد. حضرت مهدی (ع) می فرماید: «قلب های ما ظرف اراده و مشیت خدا است، اگر او بخواهد ما می خواهیم.»

و اگر معتقدیم که هر ساله در شب های قدر فرشتگان نامه اعمال ما را محضر حضرت حجت (عج) تقدیم و حضرت آنان را امضا می نماید می گوییم که این با اراده و مشیت الاهی صورت می گیرد و هیچ منافاتی با توحید ندارد هم چنان که این سخن حضرت عیسی (ع) هیچ منافاتی با توحید ندارد که می فرماید: “من از گِل، چیزى به شکل پرنده می سازم سپس در آن می ‏دمم و به فرمان خدا، پرنده ‏اى می گردد. و به اذن خدا، کورِ مادرزاد و مبتلایان به برص [پیسى‏] را بهبودى می بخشم و مردگان را به اذن خدا زنده می ‏کنم‏".

بنابر نص قرآن کریم شب قدر در ماه رمضان قرار دارد، و بیش از یک شب هم نیست؛ چرا که خداوند می فرماید: “ِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةِ الْقَدْر".قرآن را در شب قدر نازل کردیم نه در شب های قدر، اما به جهاتی این یک شب برای ما تبیین نشده است و گفته اند یکی از این سه شب، شب قدر است و همه این شب ها را بیدار باشید و… تا بتوانید فضیلت شب قدر را درک کنید. برای روشن شدن این موضوع به حدیثی از امام صادق(ع) اشاره می کنیم که فرمود: شب نوزدهم شب تقدیر است و شب بیست و یکم شب بستن و تعین و اِحکام است و شب بیست و سوم شب حتمی شدن و امضای آن است.

از آیه: “تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْر"، که صیغه مضارع (تنزل در اصل تتنزل بوده)، را به کار برده است، استمرار نزول ملائکه و روح فهمیده می شود و گویای این است که شب قدر در زمان حضرت رسول اکرم (ص) بوده و همچنان باقی است. همچنین در سوره دخان آیه ۶ در مورد شب قدر آمده است: “فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیم‏ أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلینَ ” که باز هم صیغه مضارع “یفرق” آمده که در زبان عربی نشانه استمرار فعل است. روایات اهل بیت (ع) نیز بر این موضوع تأکید دارند. امام جواد (ع) می فرماید: امام علی (ع) به حسن بن عباس فرمود: “شب قدر در هر سالی هست و در این شب، امر یک سال نازل می شود". پیامبر اکرم (ص) در جواب ابوذر که در مورد شب قدر سؤال کرده بود، فرمودند: “این شب، تا روز قیامت هست".

در فرهنگ اسلام شب قدر به جهت خصوصیات منحصر به فردی که برای او است، از اهمیت زیادی برخوردار است و روایات زیادی در تأکید بر احیای آن و اهمیت دادن به آن وارد شده است. از آن جمله سید بن طاووس در کتاب شریف اقبال آورده است که پیامبر (ص) از موسی(ع) نقل فرموده که گفت: الاهی من قرب تو را می خواهم، فرمود: قرب من از برای کسی است که بیدار باشد در شب قدر، گفت: الاهی رحمت تو را خواهم، فرمود: رحمت من از برای کسی است که رحم کند فقرا را در شب قدر، گفت: خدایا نجات می خواهم، نجات از آتش، فرمود: این برای کسی است که استغفار کند در شب قدر، گفت: خدایا رضای تو را می خواهم، فرمود: خشنودی من از برای کسی است که دو رکعت نماز بخواند در شب قدر.

از خصوصیات شب قدر نزول قرآن، نزول فرشتگان و روح بر ولی خدا، همچنین بالاتر بودن عبادت آن یک شب از هزار ماه. و تدبیر و تقدیر وقایع و خلایق است. آنچه از نص قرآن کریم و ظاهر روایات بر می­ آید این است که شب قدر یک شب بیشتر نیست و خصوصیاتی که به ولی الله و امام معصوم (ع) بر می گردد همه در یک شب اتفاق می افتد؛ یعنی نزول ملائکه بر امام (ع) و اندازه گیری امور و حوادث و معیشت ها، همه در یک شب خاص است. خداوند می فرماید: ” َنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها “ملائکه و روح در این شب نازل می شوند و نزول قرآن در این شب بوده است: ” انَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةِ الْقَدْر". یا در روایات آمده است: در این شب امر یک سال نازل می شود.

حال آیا روز قدر هم در شأن و منزلت همانند شب آن است؟ در جواب باید گفت: اگرچه وقایعی همچون نزول ملائکه بر ولی الله (ع) در شب قدر است، اما روز قدر هم در ارزش و فضیلت همانند شب آن است. مرحوم شیخ عباس قمی در اعمال شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان می گوید: روزهای این شب ها را نیز باید حرمت داشت و به عبادت و تلاوت و دعا به سر آورد؛ زیرا که در احادیث معتبره وارد شده است که روز قدر در فضیلت مثل شب قدر است.

بر اساس روایات معتبر تمام امور بندگان بر پیامبر (ص) و امام معصوم و حجت الهی نازل می شود و از آن رو که هم اکنون حجت خداوند بر روی زمین، امام عصر (عج) است؛ تقدیر امور به ایشان عرضه می شود. امام جواد (ع) از حضرت امیر المؤمنین (ع) نقل می کند که ایشان به حسن بن عباس فرمود: شب قدر در هر سالی است و خداوند در آن شب تمام امور آن سال را نازل می کند، پس از رسول خدا (ص) نیز کسانی عهده دار این امور هستند. ابن عباس از امام پرسید: آنها کیستند: امام علی (ع) فرمود من و ۱۱ نفر از فرزندان من که امام و هم سخن با فرشتگان هستیم.»

حجت‌الاسلام و المسلمین ناصر رفیعی، از خطبا و نویسندگان برجسته کشور، در رابطه با اهمیت لیالی قدر در ترسیم آینده زندگی انسان گفت: شب قدر، شب بازسازی و جبران است؛ شب قدرشناسی و ارزش‌شناسی و شب فرصت‌یابی است. این شب‌ها از جمله زمان‌های بسیار مهم برای بازگشت انسان به سوی خداوند و بازسازی و جبران است.

وی افزود : آنچه که میان مردم مشهور شده این است که شب قدر، شب احیاء است و به عبارتی شب بیدار ماندن؛ اما باید توجه داشت که مهم‌تر از بیدار ماندن انسان در این لیالی، بیدار شدن اوستغ لذا فقط بیدار ماندن انسان هنر نیست، چراکه بسیاری از افراد به حسب شغلی که دارند ممکن است در طول سال، شب‌های بسیاری را بیدار بمانند و به همین علت باید تاکید کرد که در این شب‌های پربرکت فقط بیدار ماندن هنر نیست، بلکه بیدار شدن انسان از اهمیت بیشتری برخوردار است.

حجت‌الاسلام رفیعی با بیان این نکته که شب قدر فرصت‌های ویژه‌ای را داراست، با اشاره به برخی از این فرصت‌ها عنوان کرد: فرصت نزول قرآن در این شب مبارک قرار داده شده است و رفت و آمد فرشتگان الهی روی این نشئه خاکی در این شب عزیز انجام می‌شود. همچنین خداوند عبادت این شب را برتر از هزار ماه قرار داده است، لذا مجموع این عوامل انسان را مجبور می‌کند که در این شب به خود رجوع و با نگاهی عمیق نسبت به اصل و فطرت خود، نفس خود را اصلاح کند.

این خطیب برجسته خاطرنشان کرد: شب قدر، شب آشتی انسان با خداوند متعال است. این شب پربار فرصت تحکیم دل‎هایی است که لبریز از شوق و محبت خداوند هستند، لذا هر انسانی به اندازه توان خود از فیوضات این فرصت گرانمایه بهره‌مند می‌شود. به اعمال و عبادات مخصوص این شب عظیم نمی‌توان بی‌توجه بود، اما نکته قابل تأمل این است که گاهی حتی فرازی از دعای جوشن کبیر یا دو رکعت نماز، تحولی عظیم را در وجود شخص ایجاد می‌کند؛ چراکه اساسا روح شب قدر تغییری است که در نفس انسان ایجاد می‌شود؛ یعنی مهم‌ترین مسئله تحولی است که این شب، در مسیر بازگشت انسان به سوی خداوند ایجاد می‌کند؛ چون واسطه خداوند در این لیالی قرار داده شده است.

در روایت‌های گوناگون شیعی و سنی از امیرالمؤمنین(ع) به «قسیم النار، قسیم الجنه والنّار، قسیم النار والجنه و …» یاد شده است، اما دلیل آن چیست؟ این سؤالی است که مأمون ۱۲ قرن پیش از امام علی‌بن موسی‌الرضا(ع) پرسید و پاسخ گرفت.

اباصلت هروی نقل کرده است که روزی مأمون به امام رضا علیه السلام گفت: یا اباالحسن! ما را از پدرت امیرالمومنین آگاه ساز که به چه علت قسیم الجنه و النار خوانده شده است و این به چه معناست که این مطلب فکر مرا مشغول ساخته است. پس امام رضا علیه السلام به او فرمود: ای مأمون! آیا تو از پدرت و او از پدرانش از ابن عباس از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نقل نکردید که گفت از رسول خدا شنیدم می‌فرمایند: حب علی ایمان و دشمنی با علی کفر است؟ پس مأمون پاسخ داد آری! سپس حضرت فرمودند: پس زمانی که ایمان و کفر بر اساس حبّ و بغض او باشد، بهشت و دوزخ را تقسیم می‌کند، بنابر این او قسیم الجنه و النار است.»

در ادامه این روایت آمده است: « اباصلت هروی می‌گوید پس از بازگشت امام از مجلس عرض کردم: ای پسر رسول خدا، چه جواب خوبی به مأمون دادید. پس فرمود: ای اباصلت! من به قدر فهم او جواب دادم؛ پدرم از پردانش از امیرالمؤمنین علی(ع)‌ نقل کرده که فرموده است، رسول خدا(ص) به من فرمود: ای علی! تو قسمت کننده بهشت و دوزخ در روز قیامت هستی، به آتش می‌گویی این شخص برای توست و این شخص برای من.»

همچنین در روایتی از مُفضّل‌بن عمر نقل شده است که می‌گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم به چه علت امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب «قسیم الجنه و النار» گفته شده است؟ حضرت فرمودند: به خاطر اینکه دوست داشتن او ایمان و دشمن داشتن او کفر است، و همانا بهشت برای اهل ایمان آفریده شده است و جهنم برای اهل کفر خلق شده است پس او به این علت قسیم الجنه و النار است. بنابراین در بهشت وارد نمی‌شود مگر اهل محبت و دوستی با او و وارد آتش نمی‌شود مگر اهل دشمنی با او (علل الشرایع ج ۱ ص ۱۶۲).

در قيامت اولين چيزي كه از بنده سوال مي شود نماز است، پس اگر آن را تمام انجام داده باشد كه هيچ، و گرنه در آتش انداخته می شود. پيامبر بزرگوار اسلام(صلی الله علیه واله) می فرماید: به راستي كه محبوب ترين اعمال در نزد خدا، نماز و نيكي و جهاد است.

در قيامت وقتي از تارك الصلاه مي پرسند كه چه شما را در جهنم درآورد؟ در جواب گويند؛ ما از نماز گزاران نبوديم. خداوند در آيه ۵ سوره ماعون مي فرمايد: پس واي بر نمازگزاران، آنان كه از نماز خود به واسطه سبك شمردن و بي اعتنايي بي خبرند. از پيامبر اكرم(صلی الله علیه واله) روايت شده که فرمود: فرقي ميان مسلمان و كافر نيست جز اينكه نماز را عمدا ترك مي كند يا درآن سهل انگاري مي نمايد، پس نمي خواند آن را.

اولين چيزي كه از بنده حساب مي شود در روز قيامت نماز مي باشد، اگر پذيرفته شد بقيه پذيرفته خواهد شد و چون نماز در وقت خود بالا رود، به سوي صاحبش برمي گردد در حالتي كه سفيد و نوراني است، مي گويد؛ مرا حفظ كردي خداوند شما را حفظ كند و چون درغير وقت آن بالا رود كه حدود آن مراعات نشده باشد، به سوي صاحبش بر گردد در حالي كه سياه تاريكي است، مي گويد؛ مرا ضايع كردي، خداوند تو را ضايع نمايد.

از امام صادق(علیه السلام) از گناهان كبيره پرسيده شد، فرمود: …گناهان بزرگ هفت است؛ كفر به خدا، قتل نفس، عقوق والدين، خوردن ربا بعد از بينه و روشن بودن آن، خوردن مال يتيم از راه ظلم، فرار از جنگ و تعّرب بعد از هجرت، برگشت از محل علم و ايمان به جايي كه علمي درآن نيست و ازآنجا بيرون آمده. راوي می گويد؛گفتم اين است معاصي بزرگ؟ فرمود؛ آري. گفتم؛ خوردن يك درهم از مال يتيم ظلم بالاتر است يا ترك نماز؟ فرمود ترك نماز، گفتم؛ پس شما ترك نماز را از كبائرنشمردي؟ فرمود؛ نخستين چيزي كه براي تو گفتم چه بود؟گفت؛ كفر،فرمود؛ پس به راستي كه تارك الصلاه يعني بدون علت كافر است.

نماز بالاترين وسيله ارتباط مخلوق با خالق و سزاوار است بنده بكوشد آن را به طور مستمر و با شوق و اشتياق بخواند و معناي كامل آن را بدست آورد و با توجه كامل و با حالت خضوع و خشوع، همراه با جماعت و با بدن و لباس خوشبو و پاكيزه به جا آورد و اولين شرايط نماز اول وقت بودن آن مي باشد.

از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل شده؛ كسي كه در نماز خود سستي كند، خداوند او را به پانزده بلا مبتلا سازد؛ خداوند از عمر و روزيش بر دارد، هر عملي را كه انجام مي دهد برآن پاداش داده نشود، براي او در دعاي افراد شايسته حظ و بهره اي نباشد، خوار و گرسنه و تشنه مي ميرد، از روي او سيماي صالحين را محو نمايد، دعايش به آسمان برده نمي شود، قبرش بر او تنگ گردد، خداوند فرشته اي را در قبرش مامور كند كه او را عذاب نمايد، به حساب سخت محاسبه خواهد شد، خداوند به او نظر نمي كند و او را پاكيزه نمي فرمايد، و براي اوست عذاب دردناك. خداوند فرشته اي مامور كند كه در حالي كه خلائق به سويش مي نگرند، او را به صورت بر زمين بكشاند.

همچنین از پیامبر اعظم (صلی الله علیه واله) روايت شده که فرمود: از من نيست هر كه نماز را سبك شمارد، و فرمود؛ شفاعت ما نمي رسد به كسي كه نماز را سبك شمارد و فرمودند نماز خودتان را تباه نسازيد، زيرا هر كه نماز خود را ضايع كند، با قارون و هامان محشور خواهد شد و بر خدا حتم است كه او را با منافقين درآتش داخل كند.

علامه حلي(رحمةالله) در كتاب “المنتهي” می نویسد: تارك الصلاة در حالي كه ترك آن را حلال بداند كافر است. اجماعا، و اگر آن را ترك كند در صورتي كه به وجوب آن معتقد باشد كافر نيست، گرچه بعد از ترك سه نماز، و تعزير در بين آنها، مستحق قتل خواهد شد. نظير همين عبارت از ساير علما در كتب خود نقل گرديده است و درقرآن و روايات هم كيفر و مجازات آن بيان گرديده است.

زماني كه به حالات مردان و زنان ارزنده ای همچون پیامبران از جمله حضرت عيسي (علیه السلام)، حضرت ابراهيم(علیه السلام) و پيامبر بزرگ اسلام (علیه السلام) و اولياي خدا مانند امیرالمومنین (علیه السلام)، فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، ساير ائمه اطهار (علیهم السلام)، حضرت مريم (سلام الله علیها) مالك اشترها، جعفر طيارها و هزاران فرد ديگر عاشق پروردگار كه هر زمان دوست دارند با خدا صحبت كنند به جانب نماز حركت كرده و هر وقت مايلند خدا با آنها هم كلام شود، قرآن مي خوانند مي نگريم اين موضوع را در مي يابيم كه عاشقانه به نماز ايستاده و به سوي مقدماتش شتابان هستند كه گويا جز معبود حقيقي در اين جهان معشوق ديگري ندارند.

در وقت حساس و هنگام خطر و زمان بسيار سخت و پيشامدهاي مهم و در اوقات مبارك، در محل هاي شريف و مكانهاي محترم، بلكه در تمام اوقات به نماز سفارش شده مانند نماز آيات و نماز عيد، نماز خوف، نماز شب هاي قدر، نماز ميت، نماز حاجت، نماز زيارت، نماز استغاثه، نوافل، نماز شب و دهها نماز ديگر كه از تمام اينها حس مي شود كه نماز مطلب ساده اي نيست و خيلي بايد به آن اهميت داد.